Spis treści
Poradnik Kambodża
1. Jak dotrzeć do Kambodży?
Loty z Polski do Kambodży
Poradnik Kambodża rozpoczynamy od tematu lotów. Sieć połączeń lotniczych między Kambodżą, a naszym krajem jest obecnie słabo rozwinięta. Niestety na chwilę obecną nie ma bezpośredniego połączenia lotniczego z Polski. Nie oznacza to jednak, że dotarcie i zwiedzanie Kambodży jest niemożliwe. Najprościej dolecieć najpierw do Tajlandii (Bangkok) lub Wietnamu (Ho Chi Minh) i stamtąd drogą lądową przedostać się do Kambodży. My właśnie tak zrobiliśmy. Polecieliśmy liniami Qatar Airways z Warszawy do Ho Chi Minh, z którego autobusem dotarliśmy do stolicy Kambodży – Phnom Penh.
Transport do miasta z lotniska w Phnom Penh
Międzynarodowe lotnisko w Phnom Penh oddalone jest ok. 9 km od centrum miasta. Dojazd zajmuje 30-60 min w zależności od natężenia ruchu. Najwygodniejszym sposobem dotarcia do miasta jest oczywiście taksówka – koszt przejazdu wynosi ok. 9-12$. Jeśli chcecie trochę zaoszczędzić możecie skorzystać z najbardziej popularnego środka transportu, a mianowicie tuk – tuka. Powinien Was kosztować ok. 5-7$.
Transport do miasta z lotniska w Siem Reap
Lotnisko w Siem Reap oddalone jest od centrum miasta zaledwie 7 km. Większość hoteli oferuje darmowy odbiór z lotniska tuk – tukiem. Jeśli jednak nie macie darmowej opcji, to tuk – tuk powinien Was kosztować nie więcej niż 5$.
Bardziej wygodną opcją będzie oczywiście taxi. Koszt przejazdu z lotniska do centrum Siem Reap wynosi ok. 7$ w zależności od umiejętności targowania się. Po krótkiej rozmowie z taksówkarzem można sporo utargować i przejazd taksówką okaże się dużo tańszy.
Jak dotrzeć do Kambodży z Wietnamu?
-
Drogą lądową autokarem z Wietnamu
Na trasie między Sajgonem, a Phnom Penh i Siem Reap kilka razy dziennie kursują klimatyzowane autokary, w tym również autokary nocne z rozkładanymi praktycznie na płasko siedzeniami. Bilet na ten środek transportu możecie kupić w jednym z wielu lokalnych biur podróży w centrum miasta. Odbiór spod hotelu/siedziby biura i dowóz na dworzec autobusowy jest zazwyczaj wliczony w cenę biletu autokarowego. Podróż do stolicy Kambodży trwa około 7 godzin, a koszt biletu z zależności od przewoźnika wynosi od 10-12$/os. (cena nie obejmuje kosztów uzyskania wizy). Autobusy są bardzo wygodne i komfortowe. Zatrzymują się na trasie 2-3 razy. W cenę biletu wliczona jest często woda do picia i drobna przekąska. Obsługa załatwia również wszystkie formalności związane z uzyskaniem wizy do Kambodży na lądowym przejściu granicznym. My korzystaliśmy z firmy Kumho SAMCO Buslines, którą polecamy.
Jak dotrzeć do Kambodży z Tajlandii?
-
Drogą lądową autokarem z Tajlandii
Do wyboru są w zasadzie 2 możliwości:
- Bezpośredni autobus z Bangkoku do Siem Reap – podróż trwa około 6-8 godzin, a cena biletu wynosi 25-30$/os (cena nie zawiera kosztów uzyskania wizy). Autobusy odjeżdżają między godziną 8:00-9:00 rano w obie strony.
- Łączony bilet na autobus z Bangkoku do granicy z Kambodżą, a następnie przesiadka do kolejnego autobusu po stronie kambodżańskiej do Siem Reap- łączna cena biletu jest tu dużo tańsza niż na autobus bezpośredni i wynosi między 10-17$/os.
-
Samolotem z Tajlandii (z Bangkoku do Siem Reap)
AirAsia oferuje często tanie (100-400 zł) połączenia pomiędzy Bangkokiem a Siem Reap, czyli do miasta w którym jest kompleks świątyni Angkor Wat.
Zajrzyjcie również do naszego poradnika o tym „Jak znaleźć tani bilet lotniczy” – znajdziecie tam wiele cennych informacji!
2. Jak uzyskać wizę do Kambodży?
Obywatele Polski potrzebują wizy, aby wjechać do Kambodży. Można ją bez problemu dostać na lotnisku (on-arrival) lub na lądowym przejściu granicznym. Koszt turystycznej wizy to 30$. Paszport musi być ważny co najmniej 6 miesięcy! Podczas przekraczania granicy lądowej autobusem (np. z Tajlandii czy Wietnamu) cała procedura jest koordynowana przez przewoźnika autobusowego. Obsługa pokieruje Was do odpowiednich okienek na przejściu granicznym i zadba o wszystkie formalności.
Więcej o wizach pisaliśmy w artykule „Czy zawsze wymagana jest wiza?.
3. Kiedy jechać do Kambodży?
Szczyt sezonu turystycznego w Kambodży przypada na miesiące zimowe: od grudnia do lutego. Temperatura powietrza jest wtedy bardzo przyjemna, a deszcz należy do rzadkości. Niestety należy się wówczas spodziewać dużej ilości turystów oraz dość wysokich cen. My byliśmy w Kambodży pod koniec marca i niestety było tam w tym czasie niemiłosiernie gorąco (prawie 40 stopni), ale za to główne atrakcje turystyczne (Angkor Wat) nie były, aż tak oblegane przez turystów. Sami musicie wybrać co jest dla Was lepsze. Okres od czerwca do listopada to pora deszczowa, nie jest to zatem najdogodniejszy termin na zwiedzanie Kambodży.
Więcej informacji o tym kiedy i gdzie jechać na wakacje znajdziecie pod tym linkiem.
4. Co warto zobaczyć w Kambodży?
Najważniejsze atrakcje Siem Reap
Siem Reap to miasto będące przede wszystkim bazą wypadową do kompleksu świątyń Angkor. Oferuje również kilka innych ciekawych atrakcji. Jeśli macie parę dni to polecamy zobaczyć te wymienione poniżej:
-
Angkor Wat
Angkor Wat to kompleks tysiącletnich świątyń ukrytych w kambodżańskiej dżungli i zarazem główna atrakcja turystyczna Kambodży. Jest przykładem jednego z najpiękniejszych na świecie dzieł architektonicznych i sakralnych stworzonych przez człowieka. O zwiedzanie Angkor Wat więcej informacji znajdziesz pod tym linkiem.
-
Pływająca wioska Kompong Phluk
Pływających wiosek w okolicy Siem Reap jest kilka. Do niektórych już nie zabiera się turystów, bo zostały tak zniszczone, że nie ma w nich kompletnie nic ciekawego do oglądania. My polecamy Kompong Phluk położoną w całości na palach, na których wznoszą się domy, szkoła czy buddyjska świątynia. Po wiosce pływa się wynajętą łodzią. Niestety, aby wpłynąć do wioski należny zakupić bilet w cenie ok. 10- 12$ (trzeba się ostro targować!). Do wioski dostaniecie się tuk-tukiem wynajętym w Siem Reap.
-
Night Market & Pub Street
To najbardziej znane turystyczne miejsce w mieście, pełne ludzi, przeróżnych restauracji, barów, sklepików czy kramów oferujących lokalne pamiątki, gadżety oraz całą gamę warzyw i przepysznych owoców. Miejsce to szczególnie polecamy na kolacje i wieczorne spacery.
-
Szkoły gotowania
W mieście znajduje się kilka szkół oferujących szybkie kursy gotowania lokalnych khmerskich specjałów. Kursy trwają zazwyczaj pół dnia i organizowane są w godzinach wczesno-porannych lub wieczornych. Podczas kursu gotuje się przystawkę, danie główne i deser, a na samym początku kursanci zabierani są na targ owocowo-warzywny po produkty, z których będą przyrządzać dania.
-
Park linowy „Flight of the Gibbon”
Znajduje się na terenie kompleksu Angkor Wat. Jest to idealna rozrywka dla osób, które lubią aktywnie spędzać czas. Park linowy zapewnia podziwianie dżungli z poziomu gibona :-) Cena jest jednak dość spora: ok. 100$/os.
Najważniejsze atrakcje Phnom Penh
Phnom Penh to duże i bardzo chaotyczne miasto. Kolonialna zabudowa, niezliczone bazary, świątynie, muzea oraz Pałac Królewski mogą zapewnić zajęcie na kilka dni. My polecamy następujące atrakcje turystyczne:
To najważniejsza atrakcja turystyczna w mieście. Do najważniejszych obiektów kompleksu zaliczane są m.in. Sala Tronowa z 2 wieżami inspirowanymi świątynią Bayon w Angkor oraz Srebrna Pagoda. Podłoga pagody wyłożona jest tysiącem srebrnych płytek, z których każda waży 1 kg. Najważniejszym obiektem w jej wnętrzu jest Szmaragdowy Budda, udekorowany 9584 diamentami. Cały posąg waży 90 kg. Pałac Królewski otwarty jest dla zwiedzających w godzinach: 8-11 i 14-17. Bilet wstępu kosztuje ok. 5$. Przed wejściem do kompleksu wymagany jest odpowiedni ubiór – długie spodnie i bluzka sięgająca co najmniej do łokci. Chusty okrywające ramiona nie są respektowane! Przed wejściem do Pałacu sprzedawane są bawełniane koszulki z krótkim rękawem – koszt koszulki to 3$.
-
Muzeum ludobójstwa tzw. Więzienie S-21 (Tuol Sleng) i Pola Śmierci (Killing Fields)
Oba miejsca upamiętniają śmierć ok. 20 tys osób, które były torturowane, gnębione, a ostatecznie zgładzone za panowania reżimu Czerwonych Khmerów. Tuol Sleng było kiedyś szkołą średnią, która została zamieniona na Więzienie Bezpieczeństwa 21 (S-21). Każda osoba, którą tutaj więziono i torturowano była fotografowana. Większość z tych makabrycznych zdjęć jest wywieszonych w salach udostępnionych do zwiedzania. Muzeum otwarte jest codziennie od godziny 7.30 do 11.30 i od 14 do 17.30, bilet wstępu kosztuje 2$. Pola śmierci to z kolei miejsce, gdzie zabijano i masowo grzebano ofiary, również te które zginęły m.in. w strefie 21. Bilet wstępu na pola śmierci kosztuje 3$.
-
Central Market (Phsar Thmei)
To idealne miejsce na zakupy. Kupicie tam w zasadzie wszystko, od ubrań po jedzenie czy elektronikę.
Najważniejsze atrakcje Sihanoukville
Historia portowego Sihanoukville sięga połowy XX wieku. Miasto powstało po to, aby Kambodża mogła czerpać korzyści z położenia nad Zatoką Tajlandzką. Jednak Sihanoukville szybko stało się plażową mekką dla turystów odwiedzających ten kraj. Piękne plaże i wyspy, porównywane do tych tajlandzkich, ściągają tu rok rocznie miliony turystów. Miasto ma kilka plaż. Najbardziej znane to: Serendipity, Sokha, Victory, Ortres. Północny kraniec plaży Serendipity oferuje największą ilość barów, tanich hotelików czy knajp i to przy niej powstały najważniejsze kompleksy turystyczne.
5. Jak przemieszczać się po Kambodży?
Transport lokalny w miastach
-
Tuk – Tuki
Najbardziej popularnym środkiem transportu w kambodżańskich miastach są tuk-tuki. Są szybkie, tanie i skutecznie omijają korki. Z wygodą jest troszkę gorzej, ale kto by się przejmował takimi przyziemnymi sprawami. Za przejazd zazwyczaj płaci się 1-3$ w zależności od długości trasy. Tuk-tuki są niezastąpione przy zwiedzaniu głównych atrakcji turystycznych w centrach kambodżańskich miast.
-
Motodup
W Phnom Penh i innych kambodżańskich miastach taksówki motocyklowe są bardzo popularnym środkiem transportu publicznego. Taksówkarze motocyklowi, którzy są prawie wyłącznie płci męskiej, nazywani są motodups. Można je znaleźć przy głównych atrakcjach turystycznych, biurowcach, targach czy na rogach ulic. Cenę przejazdu należy wcześniej wynegocjować. Ceny zależą od odległości i pogody, wyższe są oczywiście w nocy i przy głównych atrakcjach turystycznych. Zawsze powinny być jednak tańsze niż przejazd tuk-tukiem.
-
Taxi
Dla szukających odpoczynku od gorąca polecamy klimatyzowane taksówki. Są one zdecydowanie tańsze niż w Polsce. Cena za przejazd to zazwyczaj kilka dolarów, w zależności od długości trasy. Po raz kolejny uczulamy na to, że cenę najlepiej uzgodnić przed wejściem do auta. Kierowcy niechętnie chcą jechać „na licznik” z turystami.
Poruszanie się po Kambodży
-
Autobusy
Najbardziej popularny środek transportu pomiędzy kambodżańskimi miastami. Autobusy są zazwyczaj klimatyzowane, posiadają WiFi oraz bardzo wygodne szerokie fotele. Autokary nocne i te jeżdżące na dłuższych trasach wyposażone są dodatkowo w siedzenia rozkładające się do pozycji pół leżącej, a nawet całkowicie leżącej. Przed wejściem do takiego autokaru obowiązkowo trzeba ściągnąć buty. Bilety można kupić bezpośrednio u przewoźnika lub w wielu lokalnych biurach turystycznych (te zawsze doliczają sobie prowizję za sprzedaż biletu).
Do największych firm przewozowych na terenie Kambodży zaliczane są Giant Ibis Transport, Mekong Express, Sokha Komar Tep Express czy Virak Buntham. Osobiście wypróbowaliśmy Giant oraz Virak Buntham. O ile pierwszy przewoźnik okazał się bez zarzutów o tyle Viraka Buntham zdecydowanie nie polecamy! Firma i jej pośrednicy w lokalnych biurach podróży oszukują turystów co do ceny jak i jakości autokaru. Wykupiliśmy bilet nocny na trasie Siem Reap (Kambodża) – Sajgon (Wietnam). Cena biletu w wysokości ok. 22$/os miała obejmować bezpośredni transport do Wietnamu autokarem z leżącymi siedzeniami. Na miejscu okazało się, że siedzenia nie są leżące, a dodatkowo w połowie trasy tj. w Phnom Penh przewoźnik zafundował nam obowiązkową przesiadkę do innego autokaru. Za przejazd zdecydowanie przepłaciliśmy, a warunki jakie nam zaoferowano podczas zakupu biletu totalnie różniły się od tych które zastaliśmy na miejscu.
Autokary na trasie Phnon Penh – Siem Reap kursują kilka razy dziennie. Cena biletu w zależności od przewoźnika waha się w granicach od 8- 15$. Podróż trwa ok. 5-6h.
-
Promy rzeczne
Promy rzeczne między Siem Reap, a Phnom Penh po jeziorze Tonle Sap były kiedyś najbardziej popularnym środkiem transportu. Obecnie kursują tylko w określonych miesiącach, między sierpniem a marcem, kiedy poziom wody w Tonle Sap jest na tyle wysoki, aby prom mógł swobodnie po nim płynąć. Lokalne promy odpływają ok. 7:30 rano z portu na nadbrzeżu Sisowath Quay w Phnom Penh i z doków Chong Khneas położonych ok.15 km od Siem Reap. Prom płynie 4-6 godzin. Bilet w cenie 35$ można kupić w lokalnych agencjach turystycznych.
6. Noclegi w Kambodży
Baza noclegowa w Kambodży jest bardzo dobrze rozwinięta. W każdym mieście bez problemu udawało nam się znaleźć tani nocleg. Korzystaliśmy z hosteli oraz hoteli znalezionych na booking.com. Bez problemu rezerwowaliśmy również noclegi wchodząc wprost z ulicy.
Polecane przez nas noclegi:
- Phnom Penh: Hotel Zing
Bardzo nowoczesny, czyściutki hotel. Oddalony jakieś 20 min od głównych atrakcji miasta m. in. Pałacu Królewskiego. Klimatyzacja, tv, sejf w cenie. Zdecydowanie polecamy!
Cena: 22 USD/ 2os
Adres: 105 – 107, Street 126, Daun Penh, Phnom Penh,
Rezerwacja: Booking.com
- Siem Reap: Boutique Cambo Hotel
Niewielki hotel butikowy z ogrodem oraz basenem. Położony w niedalekiej odległości od centrum Siem Reap – 15-20 min na piechotę od słynnej ulicy Pub Street. Hotel dodatkowo zapewnia darmowy transport tuk-tukiem do centrum miasta. W cenie pokoju śniadanie bufetowe. Obsługa bardzo miła i pomocna – również polecamy!
Cena: 20 USD za pokój 2 os.
Adres: 100 Meters North of National Road No.6, Sala Kanseng, Svay Dangkum, Siem Reap
Rezerwacja: Booking.com
7. Kuchnia kambodżańska
Kambodża jest biednym krajem, więc jej mieszkańcy jedzą głównie to, co sami mogą sobie wyhodować, zasadzić, złowić czy tanio kupić. Mnogość przypraw i proste składniki sprawiają, że dania kuchni khmerskiej są przepyszne i nie są tak pikantne jak np. dania kuchni tajskiej. Ważnym składnikiem kuchni khmerskiej jest prahok, czyli sfermentowana pasta rybna. Do jej wyrobu używa się oczyszczonych świeżych ryb rozdeptanych na pastę. Masę zamyka się szczelnie na kilka miesięcy w słoikach, po to aby sfermentowała. Tak przygotowana pasta jest jednym z najbardziej charakterystycznych składników dań w Kambodży.
Jeśli jesteśmy w temacie ryb to nie możemy zapomnieć o amoku – potrawie przyrządzanej z ryby gotowanej na parze w liściach bananowca z dodatkiem curry. Amok bardzo często podawany jest z dodatkiem mleczka kokosowego i ryżu. Swój niepowtarzalny smak zawdzięcza właśnie liściom bananowca. Ryba w amoku bardzo często zastępowana jest też kurczakiem.
Mieszkańcy Kambodży oprócz ryb i całej gamy owoców morza uwielbiają też mięso. Dostępne są dania z wołowiną, wieprzowiną, drobiem a nawet mięsem z krokodyla i kangura! W restauracjach BBQ dania mięsne można przygotować sobie samemu.
Mieszkańcy Kambodży jedzą również wszelkiego rodzaju zupy. Składnikami tego dania może być praktycznie wszystko, począwszy od bananów poprzez bambus, a na ślimakach kończąc. Nam najbardziej przypadła do gustu zupa Tom Yum. Jest to wprawdzie danie wywodzące się z Tajlandii, ale bardzo popularne w Kambodży. W skład zupy wchodzą: pasta tom yum, grzyby i najczęściej krewetki. Zupa podawana jest także z kurczakiem.
No i oczywiście nie możemy pominąć owoców. Kambodża jest bowiem miejscem, gdzie znajdziecie ich na pęczki. Są pełne kolorów, aromatów i dziwnych kształtów. Oprócz popularnych grejpfrutów i bananów na lokalnych targach możecie też spotkać: słodziutkie i soczyste mango, egzotyczną pitaję (smoczy owoc), gwiaździsty oksomian czy przypominający morelę mangostan.
Polecane przez nas restauracje
- Phnom Penh: Romdeng
Restauracja z bardzo szczytnym celem, o czym pisaliśmy tutaj. Przygotowuje ona kambodżańską młodzież do samodzielnego życia. W restauracjach dzieciaki z domów dziecka przechodzą roczne szkolenie gastronomiczne, a dodatkowo za swoją pracę otrzymują zakwaterowanie i kieszonkowe. Zyski z funkcjonowania restauracji przeznaczane są przede wszystkim na kształcenie większej ilości młodych ludzi i zapobieganie bezdomności wśród młodzieży opuszczającej domy dziecka. Z racji tego, że restauracja cieszy się dość sporym zainteresowaniem stoliki trzeba w niej rezerwować z wyprzedzeniem. My byliśmy chyba wyjątkowymi szczęściarzami, bo udało nam się dostać do Ramdeng praktycznie prosto z ulicy. Jakie były nasze odczucia? Obsługa na bardzo wysokim poziomie – profesjonalnie, grzecznie i miło, jedzenie przepyszne – szczególnie Amok – ryba w paście curry przygotowywana na parze w liściach bananowca.
Adres: #74 St 174, Phnom Penh
- Siem Reap: Cambodian BB
W tej restauracji goście mogą samodzielnie przygotować swój posiłek. Każdy stolik otrzymuje bowiem mały grill, na którym samemu przyrządza się mięso oraz bulion z makaronem ryżowym, kapustą pekińską i warzywami. Do wyboru jest: 6 lub 12 rodzajów mięsa na które składają się: wołowina, wieprzowina, 2 rodzaje ryb, kurczak, krewetki, kalmary, żabie udka oraz mięso z krokodyla, kangura, strusia czy rekina. My wybraliśmy ten mniejszy zestaw z wołowiną, wieprzowiną, kurczakiem, rybą, krewetkmi i mięsem z krokodyla. Musimy przynać, że była to bardzo ciekawa uczta kulinarna. Cena mniejszego zestawu wyniasła nas 20$/2 os.
Adres: Street 08 na Pub Street
- Siem Reap: Brick House Food&Drink
Bardzo przyjemna restauracja z kuchnią na zewnątrz oferująca przepyszne jedzenie i smaczne drinki. To właśnie w niej świętowaliśmy pierwsze urodziny naszego bloga.
Adres: Angkor night market Sivatha Rd
8. Ludzie w Kambodży
Mówi się, że największym skarbem Kambodży są ich ludzie. Podpisujemy się pod tym obiema rękami! Pomimo, iż Kambodża pozostaje jednym z najbiedniejszych krajów w Azji to jej mieszkańcy są niesamowicie mili, pomocni i uśmiechnięci. Każdego dnia spotykaliśmy się z bezinteresownymi gestami i oznakami niezwykłej sympatii z ich strony. Niestety jest również mroczna strona Kambodży – sprawdź z jakimi problemami muszą się uporać mieszkańcy Kambodży.
9. Religia w Kambodży
95% społeczeństwa to wyznawcy buddyzmu. Żeby wejść do większości świątyń, w tym do kompleksu Angkor Wat czy Pałacu Królewskiego w Phnom Penh, należy mieć zasłonięte nogi oraz ramiona do połowy łokci. Chusty narzucone na ramiona nie są respektowane! Panie, które nie posiadają odpowiedniego ubioru nie są wpuszczane na teren świątyń.
10. Język w Kambodży
Językiem urzędowym jest język khmerski, którym włada 95% mieszkańców kraju. Niestety mieszkańcy Kambodży dosyć słabo posługują się językiem angielskim.
11. Bezpieczeństwo w Kambodży
Kambodża jest bardzo bezpiecznym krajem dla turystów. Oczywiście jak w każdym innym turystycznym miejscu zdarzają się i tu kieszonkowcy czy oszuści próbujący wyłudzić pieniądze. Należy zachować ostrożność i z dystansem podchodzić do przesadnie wylewnych osób starających się z Wami szybko zaprzyjaźnić. Pamiętajcie, że poziom życia w Kambodży jest wyraźnie niższy niż w Polsce, dlatego nie należy zbytnio eksponować swojego sprzętu i pieniędzy. Przestrzeganie przepisów ruchu drogowego nie jest zbytnio respektowane, piesi są traktowani jak „niewidzialni”, dlatego należy uważać podczas przechodzenia przez drogę. My podczas pobytu w Kambodży ani przez moment nie czuliśmy żadnego zagrożenia, pomijając sytuacje na drogach :)
12. Dni wole od pracy
Oficjalnie dniami wolnymi od pracy są sobota i niedziela.
13. Szczepienia do Kambodży
Przed wyjazdem dobrze jest wykonać szczepienia przeciwko: błonicy/tężcowi, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B, durowi brzusznemu, ewentualnie wściekliźnie. Nie są to szczepienia obowiązkowe, lecz zalecane. Na terenie Kambodży (głównie tereny wiejskie) występuje zagrożenie malarią. Z informacji uzyskanych od lekarza medycyny podróży wiemy, że obecnie malaria nie występuje w stolicy kraju Phnom Penh oraz w Siem Reap i kompleksie światyń Angkor Wat.
14. Waluta w Kambodży
Walutą oficjalną jest rial (KHL). 1000 KHL – 0,95 PLN. W rzeczywistości głównym środkiem płatniczym prawie wszędzie jest dolar amerykański. Jeśli nie posiadacie konta w kambodżańskim banku, to z bankomatu wyciągnięcie dolary. Najwygodniej więc jest zabrać z Polski tyle dolarów ile Wam będzie potrzebnych, aby uniknąć przewalutowań podczas wypłat z bankomatu.